VekolînDÎROK Û
NASNAMEYA bajarê Hisiça–Yûnis Hemê
Pênûsa Azad-20-2025
Paytexta herêma Cizîrê bajarê Hisiça ye, parêzgar li vî bajarî rûdinê.bi yasaya
2392 dîrok 19/ 9 /1930 hisiça bû parêzgeh di yekê cotmehê de û di heman salê de
Nesîb Eleyûbî bû parêzgarê Hisia di serdema desthilatiya Firinsa de hesca binav
dikirin ev bajar di dîroka nû de rewşa
wî ne pir zelale, û bêhtir ji navekî tê nasîn, Ereb dibêjin:
Ew ji xurdezada hestiyên Masiya ne, Ji ber
navê hestiyê Masiyan bi zimanê Erebî heseke lê kurd dibêjin: Na navê bajêr yê
kevnar sê çema ye, ji ber dibe mîna sê çeman dema xabûr û çemê hirmas (ceqceq)
tevlîhev dibin dibe (3) parsû.
ji ber wilo,
Sêçema hat binavkirin, û diser-dema desthilatiya Firensiyan de Hesca hat binav
kirin, lê Aşûrî dibêjinê siça û hin
jêder dibêjin:
ev
nav ji tûmê xernûbê yê heshesûkan hat vegirtin.
Di
vê derbarê de û ji bo tekez bikim Kurdistaniya bajêr û navê wî, Ez ê vegerim
kevineşopiya bajêr li ser zimanê zanyarê Ingilîzî Dêvid Otis û pisporê Ferensî
yê zankoyê Marî Doran dibêjin:
Bingeha
navê Hisiça yê Kurdistanî û nişteciyên Hesika yên resen bixwe neviyên kurdên
Horî û Sobartîne û di serdemên pêşîn de wan avakirin kurdên Êzîdî yên Şemsanî
ew in ê ku şûnewarnas û mamo-stayê dîrokê di zankoya London de zanyar Dêvid
Otis li ser wan axivî û got :
Berbangê
bi cilên sipî bi loqegurê dihatin vê perestgehê ducaran, mixabin di demên dawî
de kenişta Kildaniyan li ser bingeha perestgeha şemsanî ya Êzîdî hat avakirin
nemaze piştî desthilata Firensî avahiyek e leşkerî li bajarê Hesika yê
kurdistanî avakir, wê hingê an go Ferensiyan pêşwaziya Ermenên ku ji komkujiyên
Osmaniyan hatin
ferestin
û li Hesiça bi cî û war bûn wê hingê Ereb li Hesiça nebûn tenê hin koçerên pez
li biyabana başûr peyda dibûn.
û
di vê derbarê de şûnewanasê Ferensî Can Marî doran dibêje: Şaneşahiya kurda ya
ku paytexta wê Şingal bû tevahiya herêma Cizîrê di bin desthilatiya wê de bû,
ta bi Dêra Zorê û ta bi sînorê Yemxad (Heleb), û ya herî giring kurdên Al
Pîrtawyon ên ku zanyar Dêvêd Otis li ser wan axiviye ew in bixwe hoza Êzîdî ya
Heskanî ev hoza resen ku hebûna wê li tevhiya Cezîrê bû ji Şingalê ta bi Şedadê
û Hesika li ser navê wan bûye.
belê
bajarê Hisiça di niviştoka çemê xabûr û çemê ceqceq de ava bûye
diyare
ku hin çemên din jî tevlî xabûr dibin berî ku bighê bajarê Hisiça ji bilî çemê
Hirmas: ceqceq ev çem dîrokek wî yê
taybet heye û bêtir ji navekî lêbûye sala
1596
berî zayînê derbasî bû ji bo artêşa Hisiyîna dema êrîşî babil kirin wê hinge Harmîş
binav dikirin û dibe ku şênî jî li ser hebûn
çawa nivîskara kurd Yasemîn Mûsa bi ferehî li ser axivye di baweriya min
de Qamişlê xurdezada harmîş e ne ya
tirkî ye ji ber qamir ne bi zimanê tirkî ye belê harmîş di zimanê kurdî de xurt
e bi hêze wek mînak em dibêjin Gurê har tenura har Mêrê har ji ber di wî heyamî
de nişteciyên herêmê bi giştî hozên Hûrî bûn û diyare ku Hûrî kurdên resenin
jêdera çemê Harmîş ligorî binavkirina Yaqutê hemewî kaniya denîser e û ji ber
çem ji çiyê tê xwarê ber bi başûr ve û çend çem û çemokên din ji birêde tevlê
dibin bi taybetî demsala zivistanê û buharê bi vî awayî av pir dibû û şîpa wî
xurt dibû ji ber vêyekê di dîroka nude birinc û garisê havînî jî li ber
diçandin û wek çemê Zirganê ku ew çem bi xwe yê hoza Zirikan ya kurdî bû, û
çemê Circib û çemê Aksoy ku îro tê nasîn bi êwic, bi giştî di dawîde li
Qerqîsya (bajarê Qerqîsya ê dîrokî .,
ku
îro bi Bisêra tê binavkirin). Tevlî çemê Ferat dibin ev bajar dikeve bakurî
Dêra zorê bi nêzî 170 ê kîlomitrî û rojavyî bajarê Qami-şlê bi 85 kîlomitrî û
başûrî bajarê Amûdê bi 70 kîlomitrî û rojhilatî bajarê Serê kaniyê bi 80 kîlomitrî
di serdemên nû de gund bû. Lê çemê Xabûr gund dikir du perçe perçê başûr girekî
ne pir mezin lê heye ev gir bi girê Goran dihate nasîn di serdema Eyûbyan de ta
Osmaniyan û beşê bakur bi Xişman dihate binavkirin.,
Dîroknas
û lêkolînerê Ereb ê musulman Yaqût elhemewî di pirtûka xwe de ferhenga
şaristanan dibêje: Gundeke nişteçiyên wî
Farisîn e û wateya Xişman bi zimanê Erebî
xedebe, ev gund di heyamên bêrê de wek derbasyekê bû, bazirgan û rêwî bi riya
"qeyikan, kelekan" di Xabûre re derbas dibûn ta bajarê Dêra zorê ji ber
navbera Hisiça û Dêrê de rêke kevnar e, hinek şûnewar lê hatine dîtin nemaze li
ser girê
Wek
mala Haco axa û mala Şêxê Çeçan û Şêf Reşîd û gelek kurdên Omeryan bi taybetî ên gundê bêrtê çawa tax binavê wan
ta roja îro tê nasîn bi taxa bêrtiyan piştî sala 1923 yan Firensa
pirek li ser çemê Xabûrê ava kirin û sal bi sal taxên nû li topraxa bajêr hatin
avakirin.
Li
başûrê pirê û li dora girê Goran hinek malên dêriyan ku berê karmend bûn li ba
dagirkerên Firensî nişteçî bûn, navê gir jî guhertin ji Goran kirin Xiwêran bi
tilama ku girînekên avê ku mirovan dadqurtîn in di çem de nêzîkî gir hene û bin
av dikin, lê piştî
ava
çem meçiqî hîç girînek me li wir nedîtin, diyar bû ku armanc Erebkirina nav bû,
bajarê Hisiça ji van taxan îro pêk tê:
Xwêran–Lêliya
– Neşwa rojhilat û ya rojava ku berê dihat nasîn bi gundê Xanîsoran ên kurd,
Ezîzyê ewjî ya rojhilat û ya rojava.
Nasra
– Kelasê – Tilhecer – Miftî – Salihyê – û di van demên dawî de Xişman– Ebû emşa – Micerca û Hey Elzûhûr û
Tiltewîl – Dahiyê, ku ev bixwe gund bûn
li dora bajêr, lê îro bûne ji taxên bajêr.
Nişteçiyên
van taxan bi giştî tevlîhevin bêhtir ji wan Kurd û Erebin, lê di navnda bajêr
de rêjeya xiristiyanan pirtir e tax jî hin rêjeya kurdan têde bilind e û hin jî
ya Ereban.
Taxên
rêjeya Kurdan têde bilind ev in:
Tilhecr
- Nasra - Kelasê - Miftî - Salihyê - Xişman - Dahiyê - Ezîzya rojava, bi giştî
bajar û taxên wî weke mozayîkek e rengîn e,
ji
gelek nijad û olan pêkhatiye:
Kurd
– Ereb- Siryan – Ermen – Aşûrî û dibe hin malên Çeçan û Tirkmanan jî lê hebin.
Ol
jî ev in:
Musulman
– Êzêdî – û Xaçperist, ev netew bi giştî jiyana xwe bi aştiyane û biratî
bihevre dimeşandin di sala1932 an de kesin çalekvan ji hemi pêkhateyên Sûrî yên dîmoqrat
pêşinyar kirin û hewil dan ku Sûrî bibe neteweke fidral wê hingê berpirs û
rûspiyên Xiristyan û Kurdan, bi giştî Ermen û Siryan belgenamak radestî desthilata
Firensî kirin têde xwestin ku Kurd û Xiristyan bi hevre li yek herêmê bijîn,
gotin:
Em
bi nijadê xwe arî ne,û em û kurd yekin lê ew piroje neçû serî, ev belgename di
van demên dawîde hat dîtin di erşîfa Elmanî de hat wşandin di govara El Hîwar
ya partiya yekîtî "El wehdê" hat weşandin
Di
sala 1930 - 1932
- 1937 sê
belgename radestî desthilata Firensî bûn ji hêla piraniya rûsipî û serkirdên
hozên herêma Cizîrê wek Axa, Muxtar bazirgan, oldar û kesên rewş-enbîr ji
pêkhateyên Kurd û Xiristyanan naveroka wê ev e:
Rêz
û rûmet ji bo hêja desthilata Firensî, Maka dadweriyê û dîmuqrasiyê em dix-wazin
we haydar bikin ku nişteciyên herêma Cizîrê ji herdû olan Musulman û
Xiristiyanan em bi regezê xwe Arî ne û bingeha me jî kurdistanî ye.
Wek
hûn dizanin em jî mîna hevwelatiyên Sûrî bi giştî xwedî xweyî û xuriskek
taybetin çawa nişteciyên çiyayê Durûzan Îskender-onan û Elewiyan di bin sîbara
dilsozî û dilovaniya we de dijîn sebaret ku hûn maka şaristaniyê û ronakbîriyê
ne, hêviya me ewe ku bi aştiyane rêveberyek xwecehî jimere durust bikin.
Belê
herêma Cizîrê hate damezrandin bi saya artêşa Firensî û pêkanîna ewlehiyê di
bin ala sê reng de û damezrandin bêhtir ji 200 gundî û hin bajar bi alîkariya bira û xizmên
me yên Bakur, lê mixabin desthilata Firensî berpirsên navçeyê ne ji pêkhateyên
wê destnîşan kirin e hinek ji Şamê, Himisê, û deverên dûr ku bi zimanê me
nizanin û çavsoryê li me dikin zulm û zorê di derbarê me de bikar tînin û pabendî
zagonê nabin hêviya me ji desthilata Firensî ya dadmend xwesteka me pêk bîne,
em sozê didin bi pabendiya zagona Firensî.
Ev
in mohir û emzeyên me:
Serokê
rewayî Siryanê Katolîk li bajarê Hisiça Qes ê kildana Hisiça, Serokê Siryanê
kevin Hisiça, Haco Axa serokê hoza hevêrkan Hisiça, Ibrahîm Paşa hoza Milan,
Îskender Merşo bazirgan, Îlyas Merşo Hisiça, bazirgan Hisiça, Îlyas Ademo
Hisiça,
bazirgan,
Se'îd Kerrûm bazirgan Hisiça, Ebid Elehed Qiryo rûsipî, Ebid Elmesîh rûsipî,
Mûsa axa, Îskender Amon muxtarê Sirya-niyan li Hisiça, Endrawis muxtarê
Katolîkan Hisiça, Ebdê Xelo serok hoza Mêrsinyan, Ezo Osman muxtarê kurdo,
Mêrsinan muxtarê gundê Şidî, Yaqûb Meklemo bazirgan, Hina Ademo bazirgan ji
rûsipiyên Hisiça, Corc Xebaz bazirgan, ji bajarê Serê Kaniyê Sima'îl Hisên
muxtarê Dêrka hemko, muxtarê Kasan Salih Ebdo, muxtarê Girzîn, muxtarê Endîwar
Sima'îl, muxtarê Sermisaxê Ebdella Reşîd, muxtarê Bana qesir, muxtar Girzîrek
Hesen, muxtar Kanî girk Ibrahîm, Hemaka rûsipyên Endîwar, Ebid Elehed Endîwar,
Ebid Elkerîm rûsipyên Endîwar, Xorî Ebid Elehed Endîwar, muxtarê Hilko, Efram
Toranî bazirgan, Entûn Dêrik, Selîm serokê Siryanan Serê Kaniyê, Circis bazirgan
Amûdê, Qes Yûsif Rizqo, Siryan Amûda, muxtar Ferhanê Îsa Xidir Mûsa muxtarê
Qermaniyê,
Derwêş Xidir Mûsa hoza Kîkan, Ebid Elehed Yaqûb bazirgan Amûda, Koro bazirgan
Amûda, Corc Serkîs rûsipiyên siryan Amûda Birahîm Axa Osman Amûda, Hecî Mehmûd
Amûda, Hecî Yûsif Kero Amûda, Şêx Xelef Amûda, Hmed Elmixlif Amûda, Îsa Mihemed
serokê hoza Milan Amûda, Şelal Hecî Birahîm serokê hoza Mihelmiyan, Mihemed axa
kurê Ehmed hoza Kasikan, Hisên muxtarê Xirbereng hoza Deqoryan.
Belê
belgenameya ku di 13/8/1937 tan de dibêje Qudûr Beg Mûsa Aso Gulo Şabo serokên Suryanên
Orsozokis, Ebdê Axa Mer'î hoza Aliyan Nayif Paşa Mûşe Nahom, Melkê Ebdê Axa
Xelo hoza Mêrsinan Xelîl Beg Brahîm Paşa û birayê wî Mehmûd.
Belê
ev beşeke ji hersê belgenameyan ku radestî desthilata Firensî bûn.
Têbînî :
Ta
roja îro ti serjimarên fermî taybetî bajarê Hisiça nebûn e lê texmîn ewe ku
nêzî 400, hezarin bajar û tax.
Jêder
1.
Pirtûka ferhenga şaristanan Yaqut El hemewî.
2.
Pirtûka Elişraf û El tenbîh ya Mesû'dî.
3.
Dîroka Kurdistaniya herima Cizîrê - DR - Elî
Salih Mîranî.
4.
Kovara El Hîwar.
5.
Rojnama Kurdistan ya çandî.
6.
Mihemed Teleb Hilal Rapirsînek ji bo herima
Cizîrê.
7.
Çend kale mêr û mamoste ji herêmê.
8. pirtuka hozên şamê Ehmed wesfî zekeriya
ليست هناك تعليقات: